آمـوزش مـعلمان در ژاپن
«تـربیت معلم»را می‌توان از جمله حساس‌ترین و مهم‌ترین مؤلفه‌های نظام‌های تعلیم و تربیت دانست;چرا که موفقیت و یا عـدم موفقیت در ایجاد تحول در نظام‌های آموزشی،منوط به توانمندی‌ها و قابلیت‌های حرفه‌ای معلمان است کـه مجریان اصلی برنامه‌ها در مـحیط واقـعی هستند.۱بی‌دلیل نیست که ژاپنی‌ها می‌گویند،شایستگی هر نظام آموزشی،به اندازهء شایستگی معلمان آن نظام است.لذا توجه به تربیت معلم با توجه به چالش‌های جدید،امری ضروری است.این مقاله در نـظر دارد،ضمن پرداختن به اهمیت آموزش معلمان،مروری نیز بر نظام تربیت معلم ژاپن باشد
ضرورت بازنگری برنامه‌های تربیت معلم
پس از دههء ۱۹۶۰ میلادی به دلیل تحول در مفهوم توسعه،«تعلیم و تربیت»در توسعهء اقتصادی،اجـتماعی و فـرهنگی جایگاهی ویژه یافت و نقش نیروی انسانی آموزش دیده و تامین آن برای توسعهء جوامع در اولویت قرار گرفت.در واقع توسعه مفهومی انسانی پیدا کرد.لذا برای دستیابی به هدف‌های توسعه،سرمایه‌گذاری‌های جدی صورت گـرفت.۲
در ربـع آخر قرن بیستم،تلاش‌هایی جدی در زمینهء توجه به افزایش کیفیت نظام‌های آموزشی به عمل آمد.در همین راستا،توصیه‌نامهء اجلاس بین المللی تعلیم و تربیت،در سال ۱۹۹۶،آموزش و پرورش را به عنوان بـهترین انـتخاب و کلید طلایی برای رویارویی با چالش‌های موجود اجتماعی معرفی کرد.از آن‌جا که تحقق هر آرمانی در آموزش و پرورش در گروی معلم به عنوان نیروی انسانی است،در این اجلاس بر تقویت نقش مـعلم،افـزایش حـرفه‌مندی‌های وی بر اساس تغییر بنیادی در شـیوه‌های آمـوزش دادن بـه او،ایجاد علاقه به یادگیری در طول عمر، پیوند«مهارت در دانش»با«مهارت در شیوه‌های یاددهی-یادگیری»، تسلط بر راهبردهای آموزشی در شرایط متفاوت یـادگیری‌های دانـش‌آموزان و…تـاکید کرد.همچنین با اعلام این اصل که هـیچ اصـلاحی نمی‌تواند بدون همکاری و مشارکت معلمان موفق شود،بر توجه به مشارکت معلمان در تغییرات بنیادی بنیادی تاکید ورزید.
در کتاب«تـفکر دربـارهء تـحولات آیندهء آموزش و پرورش»نیز که محصول گردهمایی‌های سال‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۸۱«یونسکو»است، آمـده است:«تحول در نقش معلم،موجب شد در برنامه‌های تربیت معلم تغییراتی پدید آید.از جمله این‌که اغلب کشورهای پیشرفته دورهـ‌های تـربیت مـعلم را طولانی‌تر ساختند و برای معلمان کارآموزی‌ها و بازآموزی‌هایی پیش‌بینی کردند.همگام با ایـن تـحولات،منابع دانش و اطلاعات نیز رو به فزونی گذاشت و از این طریق به محتوای برنامه‌های تربیت معلم و کتاب‌های درسـی و بـرنامه‌های آمـوزشی، مطالب و موضوعات جدیدی افزوده شد.اما این تحولات و تغییرات، مشکلات غیر قـابل انـتظاری را بـه وجود آوردند و موجب شدند،این تفکر شکل بگیرد که برنامه‌های خرد و اصلاحی آموزش و پرورش و در صـدر آنـ‌ها اصـلاح و بهسازی تربیت معلمان و مربیان ورزیده و کارآمد باید به صورت فرایندی پیوستار،آموزش پیش از خـدمت و تـربیت حین خدمت را مورد توجه جدی قرار داد.»۳
آموزش پیش از خدمت در ژاپن
ژاپن از جمله کشورهایی است کـه در زمـینهء آمـوزش معلمان، اقدامات جدی انجام داده است.در این کشور،برنامه‌های تربیت معلم به وسیلهء کالج‌ها و دانـشگاه‌ها و بـا تصویب وزارت آموزش،علوم و فرهنگ تهیه می‌شود.دانشگاه‌ها و کـالج‌ها بـرنامهء درسـی خود را مطابق با برنامه‌ای درسی که توسط مرکز “EPCL” 4*و مرکز ایجاد استانداردهای آموزشی،تهیه می‌شود،تـدوین مـی‌کنند.بخشی از این مرکز که در سال ۱۹۸۸ تاسیس شده است،وظیفهء تهیه جزئیات بـرنامهء درسـی مـعلمان و حداقل واحدهای هر موضوع درسی را در ارتباط با نوع گواهینامه‌ها به عهده دارد.برای معلمان سه نـوع گـواهینامه وجـود دارد:
۱٫گواهینامهء عالی با مدرک فوق لیسانس
۲٫گواهینامهء لیسانس برای دبیرستان
۳٫گواهینامهء فـوق دیـپلم برای ابتدایی
معلمان مدرسه‌های ابتدایی،یک دورهء دو ساله را در کالج‌های تربیت معلم می‌گذرانند و معلمان دبیرستان‌ها دوره‌ای چـهار سـاله را در دانشگاه‌ها طی می‌کنند.اکثر معلمان دارای مدرک فوق دیپلم هستند و تقریبا ۷۵ درصـد هـمهء کالج‌ها و دانشگاه‌ها دورهء مخصوص تربیت معلم را دارنـد.اسـتانداردهای مـخصوص تهیه شده توسط وزارت آموزش و پرورش، ساعات و واحدهای خـاص مـوضوعی و واحدهای مربوط به تعلیم و تربیت را مشخص کرده است.
بیش‌تر واحدهای مربوط به آمـوزش و پرورش، بـرای دوره‌های پایین‌تر ارائه می‌شوند و افرادی کـه قـرار است در سـطوح بـالاتر تـدریس کنند،لازم است بیش‌تر واحدهای مـربوط بـه موضوع خاص رشته را بگذرانند. معلمان آموزش دیده،باید حداقل دو و حداکثر چهار هـفته در مـدرسهء محل زندگی خود به تمرین مـعلمی
بپردازند.آن‌ها در پایان دورهـ،گـواهینامه دریافت می‌کنند.
دانشگاه‌های ملی تـربیت مـعلم،برای دوره‌های کارورزی معلمان،مدرسه‌های خاصی را در نظر می‌گیرند تا دانشجو معلمان بتوانند در آنـ‌ها بـه تمرین معلمی بپردازند.همچنین در ایـن بـرنامه از مـدرسه‌هایی که تمایل بـه مـشارکت دارند نیز استفاده مـی‌شود.
بـرنامه‌های آموزشی پیش از خدمت معلمان مدرسه‌های ابتدایی ژاپن،برای کمک به بهبود وضعیت معلمان طراحی شـده‌اند.ایـن آمـوزش‌ها بـرنامه‌ریزی شده هـستند و بـا فـعالیت‌های تحقیقی و تشریک مساعی هـمراهند.به دانشجو معلمان یاد داده می‌شود که چگونه از راه ارتباط با دانش‌آموزان و دیگران می‌توانند از یکدیگر بیاموزند و چـگونه مـهارت‌های خود را در زمینهء یادگیری در طول عمر افـزایش دهـند. آنـ‌ها مـی‌دانند کـه تجربه کردن،خـودآموزی،پذیـرش انتقاد،و خودارزیابی،مهم‌ترین بخش‌های این فرایند آموزشی هستند. به علاوه،کارگاهی آموزشی در آخرین برنامه آموزشی دانـشجو مـعلمان وجـود دارد که آنان را در یک دورهء طولانی،درگیر فـعالیت‌های خـودارزیابی و بـهبود روشـ‌ها مـی‌کند.ایـن دوره،الگویی جدید به منظور افزایش توانایی‌های معلمان، شامل چهار محور:خودراهبری، خودآموزی ابراز وجود،خودارزیابی و نیز تشریک مساعی معلمان با یکدیگر،با شاگرد و با والدین ارائه مـی‌کند.
شرایط معلمان
انتظارات از افرادی که تمایل دارند وارد حرفه معلمی شوند،بسیار بالاست.لذا افرادی که قادرند این انتظارات را برآورده سازند،وارد این حرفه می‌شوند.از معلم ژاپنی انتظار می‌رود در ارتباط با دانش‌آموزان خـود احـساس مسؤولیت کند.این مسؤولیت تنها به ساعات کلاسی محدود نمی‌شود،بلکه رفتار بیرون از مدرسهء دانش‌آموزان را نیز در بر می‌گیرد.معلمان دانش‌آموزان خود را تشویق می‌کنند که شهروندان خوبی باشند.آن‌ها اخـلاق فـردی و اجتماعی را از طریق برنامهء درسی تلفیقی آموزشی می‌دهند.همچنین به عنوان ناظر در باشگاه‌ها، تیم‌های ورزشی و سایر گروه‌ها شرکت می‌کنند.علاوه بر این،آنان مـسؤولیت‌های بـسیاری در قبال سایر معلمان همردیف خـود دارنـد و در فعالیت‌های گروهی مربوط به ارتقای روش‌های تدریس حرکت می‌کنند.
اتاق معلمان در مدرسه‌های ژاپن به نحوی طراحی شده است که تسهیلات لازم را برای تشریک مساعی آنان فـراهم مـی‌سازد،نوعا همهء معلمان در یـک اتـاق بزرگ در کنار یکدیگر و با افراد همگروه خود در یک موضوع درسی خاص،دور یک میز مخصوص می‌نشینند.
در بیش‌تر مدرسه‌ها،فعالیت‌های روزانه با تشکیل جلسه‌ای در خصوص یک موضوع اصلی که قبلا اعلام شـده اسـت،آغاز می‌شود.معلمان،معمولا فرصت کوتاهی دارند تا با افراد همگروه خود در مورد آن موضوع به بحث و تبادل نظر بپردازند.جلسات طولانی‌تر معمولا در طول هفته برگزار می‌شوند;به نحوی که مـعلمان بـا افراد هـمگروه خود،راجع به طرح مطالعه برای هفته بعد و نیز مسائل و مشکلات مربوط به کلاس خود بحث مـی‌کنند.
در مقایسه با معلمان بسیاری از کشورهای اروپایی،معلمان در ژاپن منزوی نیستند.یک روز کـار مـعلمی تـوام است با ایجاد توازن بین آموزش به دانش‌آموزان و کار با دیگران.این امر برای پیشرفت و توسعهء تـدریس مـعلمان که موضوع مشابه آنان را تدریس می‌کنند، تشریک مساعی می‌کنند.آنان برای هماهنگی در امـور جـاری بـرنامه‌ها و جلساتی را طراحی می‌کنند.برای مثال،در این جلسات مدلی برای نمایش کلاسی طراحی می‌کنند که تـوسط سایر معلمان و یا ناظران از خارج مدرسه مورد مشاهده قرار می‌گیرد.
پرورش حرفه‌ای معلمان کـه بر مشاهدهء مشترک و شـرکت هـمگانی در مباحث کلاس درس استوار است،به آن‌ها این امکان را می‌دهد که روش‌های یکدیگر را در ارائه یک برنامهء درسی در کلاس،با هم مقایسه کنند و از این مقایسه و تبادل نظر دربارهء روش‌های گوناگون،ارائهء برنامهء درسـی واحد را بیاموزند و توانایی‌های حرفه‌ای خود را بالا ببرند.آن‌ها در مباحث مشترک خود می‌آموزند که آموزش مؤثر کدام است و واقعا چه چیزی برای یاد دادن اهمیت دارد.
معلمان ژاپنی با بررسی محتوای آموزشی،سـعی مـی‌کنند اهمیت آنچه را که باید آموزش دهند،کشف کنند.معلمانی که برای دورهء ابتدایی تربیت می‌شوند،می‌آموزند که به پرورش همهء جنبه‌های شخصیت دانش‌آموزان کلاس اعتقاد داشته باشد و این احساس در آنـ‌ها تـقویت می‌شود که وظیفهء اصلی و مهم‌ترین مسؤولیت آنان توجه به همهء دانش‌آموزان است و نه صرفا دانش‌آموزان مستعد و توانا.
معلمان در ژاپن بیش‌تر وقت خود را در مدرسه می‌گذرانند.به طور معمول یک معلم ژاپنـی از سـاعت ۳۰:۷ صبح تا ساعت ۶ بعد از ظهر در مدرسه است و معلمان جوان‌تر وقت بیش‌تری را در مدرسه سپری می‌کنند.آن‌ها در قبال همهء این مسؤولیت‌ها،در مقایسه با سایر کشورها و نیز نسبت به کارکنان مشاغل دیـگر در ژاپن،از اعـتبار و احـترام بسیار بالایی برخوردارند.
نتیجه‌گیری
در رویـارویی بـا چـالش‌های آینده،آموزش و پرورش سرمایه‌ای اجتناب‌ناپذیر است.تحقق هر آرمانی در آموزش و پرورش،در گروی نیروی انسانی آن یعنی معلمان است که عامل اجرایی آرمان‌ها در محیط عـملی هـستند و هـیج اصلاحی بدون همکاری و مشارکت فعال آنان انجام نـخواهد شـد.لذا توجه و بازنگری در برنامه‌های تربیت معلم، چه قبل و چه حین خدمت ضروری است.بسیاری از کشورها در سال‌های اخیر توجه خاصی بـه ایـن امـر نشان داده‌اند.در این راستا نگاهی به برنامهء تربیت معلم در ژاپن،نـشان می‌دهد،این برنامه‌ها به نحوی طراحی شده‌اند که خودانگیختگی،احساس مسؤولیت،علاقه به کار گروهی و توانایی ارزیابی پیـشرفت کـار در مـعلمان پرورش یابد و به موازات آن معلمان ژاپنی از ارزش و احترام بالایی،هم به لحاظ عـلمی و هـم به لحاظ اخلاقی و حرفه‌ای،نسبت به کارکنان مشاغل دیگر اجتماعی برخوردارند.