خلاصه نویسی، راهی کوتاه و مطمئن
یکی از کارهای بسیار مهمی که شما داوطلبان عزیز در طی زمان مطالعه و آمادگی برای کنکور باید انجام دهید این است که از روش خلاصه برداری مطالب در هنگام مطالعه بهره ببرید. همانطور که همه شما میدانید، خلاصه برداری، تاثیر بسیار زیادی بر میزان پیشرفت و یادگیری شما می گذارد. با اینکه بیشتر داوطلبان از اهمیت خلاصه برداری مطلع هستند، اما روشهای خلاصه برداری و شیوههای صحیح آن را نمی‌دانند. به همین دلیل در این مقاله تصمیم داریم تا شما را با خلاصه نویسی، اهمیت آن و شیوه های صحیح انجام این کار، بیشتر آشنا کنیم.
دانش آموزانی که در هنگام مطالعه تنها به خواندن مطلب می‌پردازند، نسبت به دانش آموزانی که در هنگام مطالعه، خلاصه‌برداری می کنند، دارای بازده‌کمتری هستند و به همین علت دانش آموز به مرور، علاقه خود را نسبت به مطالبی که میخواند از دست داده و نمی‌تواند به آن توجه کند؛ در نتیجه، مطالب بصورت فعالانه در ذهن وی پردازش نمیشود؛ به طور مثال، شما ناگهان متوجه می‌شوید که در صفحه 45 کتاب هستید، بی‌آنکه بدانید در همان صفحات گذشته، چه خوانده‌اید؛ انگار فقط آنها را ورق زده اید؛ پس اگر هنگام مطالعه، خلاصهنویسی کنید، حاصل کار مفیدتر از زمانی است که صرفا مطالب را می‌خوانید؛ زیرا در زمان خلاصهنویسی، مغز شما، حالت فعال‌تری دارد و سبب می‌شود که توجهتان به مطالب بیشتر شود و احتمال آنکه مطالب را طوری پردازش کنید که معنای شخصی برایتان داشته باشد، افزایش می یابد.
برای شما داوطلبان عزیز کنکوری، و حتی دانش آموزانی که مشغول درس خواندن هستید، خلاصهنویسی به چهار دلیل پیشنهاد می‌شود؛ اول اینکه هنگام مطالعه در عمیق‌تر کردن یادگیری و دقیق خوانی موثر است. دوم آنکه حجم و زمان مرور کمتر شده و امکان مرورهای چندین باره را به شکلی سریع فراهم می‌کند. سوم آنکه، اگر خلاصه نویسی به شیوه ای صحیح انجام گیرد، به هنگام مرور، کارایی بهتر و موثر‌تری در مقایسه با مطالب اصلی خواهد داشت، چهارم آنکه، خلاصه نویسی، این امکان را فراهم می کند تا تمام مطالب و مباحث مرتبط با یک موضوع را که در کتاب درسی، جزوه، کتاب کمک آموزشی و هر منبع دیگری پراکنده است. در یک جا جمعآوری کرده، از پراکنده خوانی جلوگیری نموده و در وقت و زمان خود صرفه جویی کنید.
روشهای مختلف خلاصه کردن
برای اینکه خلاصهنویسی کنید، تنها یک ابزار مجزا لازم دارید و آن هم دفترچه یادداشت است. برای یک خلاصهنویسی خوب، شما باید تمام خلاصه‌های یک درس را در یک دفترچه یادداشت کنید و از خلاصهنویسی در برگه‌های پراکنده و بدون صحافی خودداری نمایید؛ زیرا با گذر زمان، حجم یادداشت‌ها افزایش خواهد یافت و ترتیب آنها به هم خواهد خورد و یافتن و مرتب کردن آنها زمان و انرژی زیادی می‌طلبد و کاری خسته‌کننده خواهد بود. خلاصهنویسی، شامل فنون مختلف یادداشت‌برداری، حاشیه‌نویسی، خط کشی زیر جملات، دسته‌بندی و علامتگذاری می‌شود که بسته به شرایط و نوع مطالعه، می‌تواند مختلف بوده و حتی برای یک درس، موارد متعددی را شامل شود.
1-علامتگذاری
بهترین فن مطالعه، درگیر شدن با مطلب یا به اصطلاح، مطالعه فعال است. علامتگذاری، سریع‌ترین روش برای مطالعه فعال است و البته نکات مهم را نیز مشخص می‌کند. زمانی که مطلبی را مطالعه می‌کنید، جایی که برایتان سوال باقی می‌ماند و مطلب را به‌طور کامل متوجه نمی‌شوید. از علامت سوال(؟) استفاده کنید و کنار آن مطلب علامت بزنید هرجا احساس نمودید که مطالب، پرسش خیز بوده و در آن به نکته مهمی اشاره شده است، علامت تعجب (!) بگذارید و جایی که به یک کلمه یا عبارت کلیدی برخوردیده، دور آن را خط بکشید و پاراگراف های مهم را با ستاره (*) مشخص کنید به طور کلی، هنگام مطالعه، استفاده از علامتگذاری، سرآغاز خوبی برای مطالعه دقیق و فعال است. دقت داشته باشید که در استفاده از علامت‌ها و انتخاب جملاتی که خط‌کشی می‌شوند، زیاده‌روی نکنید؛ چرا که در مطالعه‌های آتی حوصله‌تان سر می‌رود.
2-خط کشیدن زیر مطالب مهم
یکی از شیوه‌هایی که در خلاصهنویسی به کار می‌رود، خط کشیدن زیر مطالب مهم است. معمولا این روش در میان بیشتر دانش آموزان و داوطلبان از محبوبیت برخوردار است؛ زیرا هم راحت‌تر از یادداشت‌برداری است و هم داوطلب احساس می‌کند که مطالب مهم را بدون کمترین تغییری خلاصه کرده است. برای خط کشیدن زیر مطالب مهم، بهتر است که از خودکارها، مدادها یا ماژیک های رنگی استفاده کنید؛ مثلا مطلب بسیار مهم را با یک رنگ، مطالب کمتر مهم را با رنگ دیگر و مطالب هر فصل یا موضوع را نیز با رنگی خاص خط بکشید این کار باعث می‌شود تا هم مطالب، بیشتر در ذهن شما باقی بماند و هم تنوع بیشتری داشته باشد و زود خسته نشوید.
در خلاصه نویسی به روش خط کشیدن زیر مطالب، باید توجه داشته باشید که با وسواس اینکه ممکن است مطلبی از قلم بیفتد، زیر همه مطالب را خط نکشید؛ زیرا در غیر این صورت، حاصل کار، صفحه‌ای پر از خط در زیر جملات می‌شود، نه یادگیری بیشتر. اگر شما در هر صفحه، زیر مطالب زیادی خط بکشید احتمال کاهش یادگیری وجود دارد و نشانه آن است که این وسیله را جانشین توجه واقعی به مطلب و برگرداندن مطلب به زبان خود کرده‌اید چیزی که هنگام انجام این کار باید مدنظر قرار دهید و زیر آن را خط بکشید، اطلاعات مهم، مانند: نتیجه‌گیری‌های کلی، تعریف‌های کلیدی و جمله‌های اصلی که وظیفه آنها توضیح و تشریح نکات است، جملات کلیدی، نکات تستی و... است؛ بدون اینکه به اندیشه اصلی مطلب خدشه‌ای وارد آید.
3-حاشیه‌نویسی
یکی از کارهای مهمی که در خلاصهنویسی می‌توانید انجام دهید این است که حاشیه نویسی کنید. حاشیه‌نویسی با هدف انتقال مجموعه‌ای از مطالب مهم و خلاصه شده از متنی است که شما مطالعه کرده‌اید. در حاشیه نویسی می‌توانید کلیدی‌ترین جمله هر پاراگراف را استخراج و به زبان خودتان در حاشیه کتاب یا جزوه یادداشت کنید. برای انجام این کار در پایان هر پاراگراف از خودتان بپرسید که این پاراگراف قصد داشت چه مطلبی را به من بیاموزد و آن را در یک جمله و با زبان خودتان، نه به صورت کتابی، بیان کرده و یادداشت نمایید؛ به علاوه می‌توانید سوال، انتقاد یا هر مطلب دیگری را که مربوط به همان موضوع است و در جای دیگری خوانده‌اید، حاشیه‌نویسی کنید. این فرآیند به تمرکز فکر، دقت، حفظ و یادگیری بهتر کمک می‌کند.
4-دسته بندی
یکی دیگر از روشهای مهم خلاصهنویسی، دسته‌بندی است. به کارگیری این روش برای مباحثی مانند: تاریخ ادبیات یا احادیث درس دین و زندگی که شامل دسته‌ها و طبقه بندی‌های مختلف است، بسیار مفید است. روش کار نیز به این صورت است که باید مطالب مختلفی را که می‌توان در یک دسته قرار داد، یک جا نوشت و آنها را دسته بندی کرد؛ به عنوان مثال، می‌شود شاعران را بر حسب قرون با احادیث را بر اساس اشخاص، دسته‌بندی نمود.
5-یادداشت‌برداری
اصلی ترین نوع خلاصهنویسی، یادداشت‌برداری است که می تواند به یادگیری طولانی مدت و همین طور، صرفه جویی در وقت شما کمک بسیار موثری نماید. یادداشت‌برداری، عبارت است از پرداشت کلیدی‌ترین مفاهیم هر مطلب و ثبت آن در دفترچه‌ای جداگانه به شیوه‌ای خاص که درمرورهای آتی کارایی داشته باشد. هر برگه یادداشت‌برداری شده باید دارای دو ویژگی مهم باشد: اول اینکه باید خلاصه و کلیدی باشد؛ یعنی آنچه را که یادداشت می‌کنید باید حجمی بسیار کمتر از آنچه که در متن اصلی موجود است، داشته باشد. دومین ویژگی یادداشت‌برداری، تداعی‌گر بودن یادداشت‌هاست یعنی همه آنچه را که پاراگراف و متن قصد انتقال آن را داشت، به شما انتقال دهد و یادآوری نماید؛ به بیان ساده، یادداشت‌ها باید مفید، اما مختصر باشند.
ممکن است که در ابتدا، شما در انجام هر یک از این روشهای خلاصهنویسی، با مشکل مواجه شوید، اما اگر بخواهید و اراده کنید که مطالعه خوبی برای کنکور داشته باشید، حتما می‌توانید بتدریج، مطالب را به بهترین شکل ممکن خلاصه‌برداری کنید. به خاطر داشته باشید که یک مطلب، بسته به اهمیت و تستی بودن آن، می‌تواند به همه اشکال یا یک شکل خلاصهنویسی شود.
در خلاصهنویسی، نکات زیر را باید رعایت کنید تا در وقت خود صرفه‌جویی کرده و از زحمت خودتان هم بهترین نتیجه را بگیرید:
1_یکی از راه‌های کارا کردن یادداشت‌ها به هنگام ثبت کلمات مهم، به کار نگرفتن کلمات اضافی است. در خلاصهنویسی، هر قدر اطلاعاتی با کلمات کمتر و عبارت‌های کوتاه‌تر نقل شود، کارآیی آن بالاتر است؛ بنابراین، هنگامی که اطلاعات نسبتا زیادی را در چند کلمه خلاصه می‌کنید. یادداشت‌های شما کارا هستند. در یادداشت‌ها باید هدفتان این باشد که حتی‌الامکان مطلب مختلف اعم از درس معلم، کتاب و جزوه را در جمله‌های کوتاه و مفید بگنجانید. انجام این کار سبب می‌شود که توجه شما صرفا به اطلاعات مهم متمرکز شود. باید از این گونه جمله‌ها، یعنی از جمله‌هایی که کلی‌ترین و محوری‌ترین اطلاعات را در بر دارند، یادداشت بردارید و به جمله‌هایی که از لحاظ اهمیت ساختاری، ضعیف و حاوی اطلاعات جزئی‌ترند، توجه چندانی نکنید.
2_در خلاصهنویسی، ابتدا باید کلیات موضوع مورد توجه قرار گیرد و موضوعات به صورت نمودار درختی رسم شود و سپس به جزئیات پرداخته شود. در خلاصهنویسی باید دقت کرد که معمولا ایده و نکته اصلی در دو جمله اول پاراگراف بیان شود و بقیه پاراگراف، شامل توضیحات این مطلب باشد؛ اما این بدان معنی نیست که بقیه متن، مهم نیست، بلکه در ادامه متن باید به کلمات کلیدی مانند: «نخستین»، «مهم‌ترین عامل»، «بیشترین تاثیر»، «نکته اساسی»، «در نتیجه» و مثبت یا منفی بودن افعال توجه کرد.
3_یکی از کارهایی که می‌توانید در خلاصهنویسی انجام دهید، این است که طرز ارتباط موضوعات اصلی و فرعی را به کمک نمودار درختی نمایش دهید تا به درک بهتر مطالب کمک کند.
4_در هنگام مطالعه مباحث درسی، ابتدا به کشیدن خط در زیر مطالب اصلی، مهم و با اهمیت بپردازید و سپس خلاصهنویسی کنید؛ زیرا انجام دو فعالیت مجزا، یادگیری و خلاصهنویسی در یک زمان واحد، باعث ایجاد اخلال و عدم تمرکز در انجام هر دو عمل می‌شود.
5_-خلاصهنویسی شما، چنانچه شامل خلاصه مباحث درسی، نکات مهم در کتاب درسی و جزوات یا تست‌های غلط و «نزده» شما در آزمون‌ها و مجموعه‌های تست باشد دارای ارزش درسی بالاست و الزاما نباید فقط از داخل کتاب یا جزوه شما جمعآوری شود.
6_هنگام مطالب خلاصهنویسی شده، که حاوی خطوط اصلی و پیامدهای مهم است، به کم اهمیتی مطالبی پی می‌بریم که در زمان خلاصهنویسی، مهم جلوه کرده‌اند یا به علت گذشت زمان و مرور مطلب، اهمیت اولیه را ندارند؛ پس این نکات را حذف کنید.
7_در خلاصهنویسی، به انتخاب سبکی مناسب با متن خلاصه شده، رعایت یکنواختی افعال از لحاظ زمان، توجه به حجم مطالب و عدم تصرف در پیام‌ها و محتوای متن اصلی، توجه کنید. خلاصه درس‌های فرمولی و قاعده‌دار مانند: درس‌های شاخه ریاضیات، فیزیک، شیمی، منطق، گرامر انگلیسی، قواعد عربی، دستور زبان‌فارسی و آیین نگارش، اقتصاد و آرایه‌های ادبی، از طریق یادداشت فرمول‌ها و قواعد، رسم نمودارهای لازم و طبقه‌بندی دقیق اجزای هر مبحث فراهم می‌آید و لازم است که به منظور تسلط و یادآوری در مرور مباحث خلاصهنویسی شده، برای هر مورد مثالی آورده شود.
8_چون اغلب قواعد، گاهی به وسیله موارد استثنایی و تبصره‌ها نقض می‌شود، این نکات خلاف قاعده نیز باید یادداشت و آموخته شود. در واقع، اهمیت استثناها از قواعد خیلی بیشتر است و عموما، سوالات مهم و اساسی کنکور از میان این گروه از مطالب استخراج می‌شود در درس‌های هم گروه ریاضیات توجه به این نکات ضرورت دارد که بدانیم توانایی حل مسائل با توانایی تست‌زنی خیلی تفاوت دارد، و مورد دوم، بسیار دشوارتر و مستلزم تمرین و تکرار فراوان است.
9_در خلاصهنویسی درس‌های تشریحی و حفظ کردنی از قبیل: معارف اسلامی، تاریخ، جغرافیا، تاریخ ادبیات، جامعه‌شناسی، علوم اجتماعی، روانشناسی، فلسفه، زیست‌شناسی، زمین‌شناسی، ادبیات و شیمی (بخش‌های تعریفی و تشریحی) باید کل هر فصل یا گفتار را بخوانید و مطالب اساسی و مهم را به شکل برجسته‌ای مشخص سازید و آن گاه نکات مشخص شده را در یک دفتر جداگانه یادداشت کنید.
10_خط کشیدن زیر جمله‌ها و یادداشت برداری از خواندن تنها و خلاصهنویسی از جملات خط کشی شده، موثرتر است؛ پس باید به هنر خلاصهنویسی مجهز بود تا از زمان و نیز از امکانات، بیشترین استفاده را کرد.
11_برخی از داوطلبان گمان می‌کنند که خلاصهنویسی، باعث گرفتن وقت مطالعاتی آنها می‌شود و نسبت به وقتی که برای آن صرف می‌کنند، سود کمتری دارد؛ در حالی که این موضوع برعکس است. از مزایای خلاصهنویسی، بهره‌گیری از یادداشت‌های خلاصهنویسی شده در مدت زمان کوتاه و صرفه‌جویی در زمان، تسهیل در برخورداری از محتویات مهم کتب و جزوات در حجم کم، ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان برای مطالعه، کمک به در خاطر سپردن مطالب و از یاد نرفتن آنها و کمک به تمرکز فکر هنگام خواندن کتاب و جزوه است.
12_تاریخ یادداشت‌برداری را در گوشه برگه یادداشت نمایید تا در زمان‌های خاص مرور سردرگم نشوید.
13_به خاطر داشته باشید که در برنامه‌ریزی خود، زمان‌هایی را باید به مرور اختصاص دهید و در این زمان‌های مرور، به جای مطالعه دوباره کتاب یا جزوه، خلاصه‌هایی را که برداشته‌اید، مطالعه کنید.
14_در هر بار مرور خلاصه‌ها، نسبت به مرورهای قبل می‌توانید بخشی از خلاصه‌ها را که به طور کامل یاد گرفته‌اید، حذف کنید تا در وقتتان صرفه‌جویی شود.