اولین سرود ملی
وقتی عمو سبزی‌فروش اولین سرود ملی شد
فرزانه متین: نخستین سرود ملی رسمی دولت ایران در دوره ناصری توسط معلم موزیک دارالفنون، «لومر» به صورت موزیک بدون کلام ساخته شد. داریوش شهبازی، مورخ و نویسنده، ساخت اولین سرود ملی را به این قرار شرح می‌دهد: «چهار سال پس از تاسیس دارالفنون، دو کارشناس موزیک به نام‌های «بوسکه» و «ریون» از پاریس وارد تهران شدند و در سال ۱۲۳۵ خورشیدی یک دسته موزیک نظامی به نام «موزیک سلطنتی» تشکیل دادند اما پس از مدتی فعالیت به وطن خود بازگشتند و شخصی به نام «مارکو» از ایتالیا برای آموزش دسته موزیک به خدمت گرفته شد. مارکو مردی عامی بود که تنها به نواختن کلارینت (قره نی) آشنایی داشت. ناصرالدین‌شاه که پس از سفرهایش به فرنگ، به موسیقی نظامی علاقه‌مند شده بود، در اندیشه سامان‌دادن و جبروت دستگاه پادشاهی بود، از دولت فرانسه در این مورد کمک خواست و بر‌این‌اساس وزیر جنگ این کشور، موسیو لومر را به او معرفی کرد. آلفرد ژان باتیست لومر، موسیقیدان نظامی فرانسوی که معاون دسته موزیک هنگ اول سربازان گارد فرانسه بود، در سال ۱۲۴۷ خورشیدی رهسپار دارالخلافه ناصری شد و شعبه‌ای به نام شعبه موزیک در دارالفنون تاسیس کرد و مشغول تدریس شد. وی نخستین آهنگ سلام رسمی را با عنوان «سلام شاه» به دستور شاه ساخت.» ازاین‌رو، دارالفنون را خاستگاه نخستین آهنگ سلام یا همان سرود ملی می‌دانند. سرود ملی بی‌کلام در مرزهای خارج از ایران برای نخستین‌بار هنگام ورود مظفرالدین‌شاه قاجار در پاریس اجرا شد. لومر در زمینه موسیقی خدمات شایان بسیاری به ایرانیان کرد. وی اولین کسی بود که هارمونی را به موسیقی ایران‌زمین معرفی و کوشش‌های بسیاری برای ثبت موسیقی سنتی در تهران کرد. لومر پس از کشته‌شدن ناصرالدین‌شاه از تدریس موسیقی، خود را فارغ کرد و به دادو‌ستد و تجارت پرداخت؛ البته در زمان فتح تهران سرودی با عنوان «سلامتی علیه دولت ایران» منتشر شد که مارش آن هنگام تاجگذاری احمدشاه نواخته شد اما این سرود خیلی شناخته‌شده نبود.
وقتی عمو سبزی‌فروش، سرود ملی شد
دکتر جلال گنجی، داستانی را در مورد سرود ملی مربوط به دانشجویان ایرانی‌ای که دوران سلطنت احمدشاه قاجار برای تحصیل به آلمان رفته بودند، نقل کرده که ذکر آن خالی از لطف نیست: «ما هشت دانشجوی ایرانی بودیم که در آلمان عهد احمدشاه تحصیل کردیم. روزی رئیس دانشگاه به ما اعلام کرد که همه دانشجویان خارجی باید از مقابل امپراتوری آلمان رژه بروند و سرود ملی کشورشان را بخوانند. ما هم چاره‌ای نداشتیم. همه ایرانی‌ها دور هم جمع شدیم و گفتیم ما که سرود ملی نداریم و اگر هم داریم بدون کلام است؛ پس باید چه کرد؟ اشعار مختلفی از سعدی و حافظ را که می‌دانستیم با هم تبادل کردیم اما این شعرها آهنگین نبود و نمی‌شد به صورت سرود خوانده شود. بالاخره من گفتم: «بچه‌ها، شعر عمو سبزی‌فروش را که داریم، هم آهنگین است، هم ساده و هم کوتاه.» با توافق همدیگر، در روز رژه با یونیفورم یک‌شکل و یکرنگ با سرودن ترانه سبزی‌فروش از مقابل امپراتور آلمان عبور کردیم. پشت سر ما دانشجویان ایرلندی در حرکت بودند و از «بله»گفتنمان به هیجان آمده و آنها هم «بله» را با ما هم‌صدایی می‌کردند به صورتی که صدای «بله» در استادیوم طنین‌انداز شد و امپراتور به ما تفقد کرد و داستان به‌خیر گذشت.» این ماجرا نیز کاملا نشان می‌دهد سرود دوران احمدشاه برای کسی آشنا یا شناخته نبود.
سرود ملی پهلوی
اما نخستین سرود با کلام رسمی ایران در دوران زمامداری پهلوی اول به نام سرود شاهنشاهی نواخته شد که تا پیش از انقلاب اسلامی به‌عنوان سرود ملی و رسمی ایران شناخته شده بود. ماجرای ساخت این سرود به سفر پهلوی اول به ترکیه باز‌می‌گردد که رضاشاه به انجمن ادبی تهران تکلیف کرد که سرود ملی تهیه کند. این سرود توسط سالار معزز ساخته شد که در دوران پهلوی دوم، علینقی وزیری آهنگی روی همان شعر ساخت.
سرود غیر‌رسمی و میهنی
سرود ملی غیر‌رسمی ایران که هیچگاه سرود دولت‌های ایران نبوده و به‌عنوان سرود میهنی شناخته شده است، با نام «ای ایران» در سال ۱۳۲۳ به ترانه‌سرایی حسین گل‌گلاب توسط روح‌الله خالقی، ساخته شد. اسماعیل نواب‌صفا، محقق، شاعر و ترانه‌سرای معروف و برجسته ایرانی که عمده شهرتش را مدیون ترانه‌هایی است که برای مشهورترین خوانندگان ایران سروده در کتاب خاطرات خود به نقل از دکتر حسین گل‌گلاب، شاعر سرود «ای ایران» آورده است: «وقتی در سال ۱۳۲۳ تهران تحت اشغال متفقین بود، بعدازظهر یکی از روزهای تابستان در خیابان شاهد حرکات دور از نزاکت بعضی از سربازان خارجی با مردم بودم و از ناراحتی نمی‌دانستم چه کنم، بی‌اختیار راه انجمن موسیقی را که تازه‌تاسیس شده بود، پیش گرفتم و ماجرا را برای روح‌الله خالقی تعریف کردم. او گفت: «ناراحتی فایده ندارد، بیا کاری کنیم و سرودی بسازیم. این بود که سرود «ای ایران» خلق شد.» نخستین اجرای این سرود میهنی در ۲۷ مهر همان سال در تالار دبستان نظامی دانشکده افسری در خیابان استانبول دو شب متوالی برگزار شد. استقبال و تاثیر این سرود باعث شد که وزیر فرهنگ وقت، هیات نوازندگان را به رادیو دعوت کند که صفحه‌ای از آن ضبط شد و همه روزه رادیو تهران این سرود را پخش می‌کرد. از سرود «ای ایران» در نخستین سال‌های پس از پیروزی انقلای اسلامی و تا پیش از گردآوری سرود «پاینده باد ایران» به‌عنوان سرود ملی به مدت کوتاهی استفاده شد. ویژگی برجسته این شعر آن است که تقریبا همه واژگانش به غیر از چهار واژه «فدا»، «در»، «نور» و «دور» فارسی و مضمون آن حماسی است.»